चुना आणि दगडी कोळशात काम करणाऱ्या कामगारांच्या अमानुष कष्टाविषयीचा लेख (हेरंब कुलकर्णी )
दगडी कोळसा मोठ्या ट्रकमध्ये भरणे आणि त्याची वाहतूक करणे याचा मोठा रोजगार विदर्भात आहे.त्याचप्रमाणे चुना भट्टी ही आहेत. कोळसा आणि चुना यात काम करणे हे अमानुष तर असतेच पण त्याचबरोबर आरोग्यावर थेट परिणाम करणारे असते. यवतमाळ जिल्ह्यात वणी परिसरात ही दोन्हीही कामे मोठ्या प्रमाणात चालतात. त्यामुळे विदर्भात गेल्यावर वणी तालुक्यात गेलो. वणीजवळ लालपुलिया गावात दगडी कोळसा भरण्याचा व्यवसाय आहे त्यामुळे आवर्जून त्या गावात गेलो. बहुसंख्य मजूर हे छत्तीसगडचे आहेत. अनेक वर्षापासून हे मजूर हे काम करीत आहेत. काहीजणांचे जन्म इथेच झाले आहेत. काही मजूर दिवाळी झाल्यावर येतात आणि उन्हाळ्यात निघून जातात.. मुळात इतक्या दूर ते कां येतात ? ही उत्सुकता होती.ते सांगत होते की शेती खूपच कमी आहे. ज्यांना शेती जास्त आहे असे लोक येत नाहीत पण ३ एकर खालचे शेतकरी स्थलांतर करतात. पुन्हा आहे ती जमीन फारशी उत्पादक नाही आणि पिकाला भाव मिळत नाही. एकजण म्हणाला “हमारे गांव मे सबकुछ सुविधा है सिर्फ कमाने की सुविधा नही है “
ते काय खातात ? हे विचारले तेव्हा त्यांनी भात जास्त खातो व रोटी कभी कभी करते है षौकसे असे उत्तर दिले.हिरवी भाजी व डाळी खाण्याचे प्रमाण कमी आहे. दिवाळी ते होळी पर्यंत हे काम वेगात सुरु असते. २५ मजूर ८० टन ची गाडी भरतात. तेवढी ट्रक भरायला सकाळी ८ ते रात्री ८ इतका वेळ लागतो. रेशन मिळत नाही. त्यामुळे तांदूळ आणि डाळ स्वत: विकत घेतात. मजुरीचा बराचसा हिस्सा त्यावर खर्च होतो.घरात लाईट नाही पण तरीही हे लोक विजेच्या खांबांवर आकडे टाकत नाहीत. आम्ही ऐन उन्हाळ्यात गेलो होतो पण पंखा नसलेल्या पत्र्याच्या खोलीत ते झोपत होते. रात्री डास खूप चावतात म्हणून बाहेर ही झोपता येत नाही. इतकी अमानुष जगण्याची रीत त्यांची झाली आहे.पुन्हा गाडी भरण्याचे काम रोज मिळतेच असे नाही तेव्हा हे कामगार गवंड्याच्या हाताखाली जातात किंवा नदीतील वाळू भरण्याच्या कामाला जातात. तिकडे फारतर २०० रुपये मिळतात. हे सर्व मजूर तिकडच्या मागास जातीतील आहेत.
कोळसा भरण्याची मजुरी किती मिळते ? हे विचारले तेव्हा २५ टनचा ट्रक खाली करण्याचे एकेकाला ४०० रुपये मिळतात. २५ टन कोळशाचे वजन आणि त्याची विषारी धूळ झेलत ट्रक खाली करायला लागणारा वेळ आणि त्याचा हा अत्यल्प मोबदला. या कामगारांची संघटना होत नाही त्यामुळे मजुरीचे दर वाढत नाहीत.त्यामुळे गेल्या ५ वर्षात फक्त ५० रुपये दर वाढला आहे म्हणजे एका वर्षाला फक्त १० रुपयाची वाढ. पुन्हा हे काम करताना ५० रुपये नाश्त्यावर खर्च होतो. पुन्हा उन्हात तोंड सुकून जाते त्यामुळे सतत खर्रा खाल्ला जातो. दिवसाला किमान ३ खर्रे हे मजूर खातात त्यात रोज ६० रुपये जातात आणि त्याचा परिणाम हे व्यसन वाढण्यात होते. त्यातून हातात फारतर २०० रुपये उरतात आणि पुन्हा हे काम रोज नसते ते वेगळेच. कोळसा भरताना नाका तोंडात कोळशाची धूळ जाते. त्यातून विविध आजार होतात. पुन्हा त्यांना प्रत्येक प्रकारचे पैसे मोजावे लागतात. राहण्याच्या जागेचे पैसे द्यावे लागतात. लाईट चे महिन्याला ३०० रुपये द्यावे लागतात तर पाणी जिथून आणतात तिथे २५० रुपये द्यावे लागतात. मला ख्ररे तर तहान लागली होती पण पाणी मागावेसे वाटेना. पुन्हा चुलीत इंधन म्हणून दगडी कोळसा ट्रकमधून भरताना चोरून आणतात म्हणून किमान तो इंधन खर्च तरी वाचतो. भात हेच मुख्य अन्न असल्याने महिन्याला ५० ते ७० किलो तांदूळ लागतात. रेशनकार्ड नसल्याने रेशनचे तांदूळ मिळत नाहीत त्यामुळे रेशन दुकानदार तांदूळ काळ्या बाजारात विकतात व ते तांदूळ या गरिबांना खूप चढ्या भावाने घ्यावे लागतात. त्यावर त्यांचा खूप खर्च होतो. रेशनकार्ड त्यांना हवी असतात यासाठी दलाल त्यांच्याकडून ५००० रुपये घेतल्याचे काहीजण सांगत होते. दिवसभर उन्हात राबून मिळालेली अल्प मजुरी जमा करून ५००० रुपये देवूनही फसवणूक त्यांच्या वाट्याला आली आहे. उघड्यावर राहताना शौचालये नसतात.महिलांची खूप गैरसोय होते.याउलट शासनाने नेमलेले पथक या गरीबांना सतत कॅमेरे घेवून कारवाई करण्याची धमकी देतात यामुळे महिला आणि या गरीब लोकांची खूप गैरसोय होते. या स्थितीत लहान मुले सोबत आणत नाहीत. मुले शिक्षणासाठी तिकडे गावाकडे ठेवली होती. महिलांना भेटलो. सोबतचे कार्यकर्ते दिनानाथ वाघमारे यांनी महिलांच्या आरोग्यविषयक प्रश्न विचारले. तेव्हा कुपोषित लहान मुलांची काळजी घेण्यास आणि गरोदर महिला आणि बाळंत महिला यांची काळजी घेण्यास कोणीच येत नव्हते. कोणतेच कागदपत्र जवळ नव्हते. बाळंत असलेल्या महिलाना दुध येत नव्हते आणि मुलांना विकतचे दुध देऊ शकत नव्हत्या.
कोळसा भरण्याचे काम किती कष्टदायक असते हे जेव्हा ते प्रत्यक्ष बघितले तेव्हा लक्षात आले.ऐन मी महिना ,विदर्भातील सर्वांत कडक उन्हाचे ते दिवस आणि दुपारी साडेबारा वाजलेले.जिथे सावलीत माणसे भाजून निघतात तिथे भर उन्हात एका ठिकाणी दगडी कोळसा भरला जात होता. ३० टन कोळसा एकूण ३० मजूर भरत होते. प्रत्येकाला फक्त १०० रुपये वाट्याला येणार होते. लांब रांग करून ते उभे होते. टोकरीत कोळसा भरून तो पुढे पुढे दिला जात होता. एका बाजूला कोळश्याचे मोठ्ठे ढीग आणि दुसरीकडे हे काम. उष्णतेने ढिगावरचा कोळसा आपोआप पेट घेत होता व एक कामगार पाणी मारून ते विझवत होता यावरून त्या उष्णतेची कल्पना यावी. त्या धगीत ही माणसे वर उन आणि शेजारी तापलेला कोळसा अशा स्थितीत भाजून निघत होती. आणि या कामाचे त्यांना मिळणार होती फक्त १०० रुपये. ते बघून गलबलून आले. अवघ्या १०० रुपयासाठी स्वत:ला त्या भट्टीत भाजून घेणारी ती माणसे आज काम मिळत होते म्हणून समाधानी होते ... पुन्हा कोळशाची ट्रक खाली करताना बघितले. दोघेजण लांब दांडा घेवून त्यात उभे आणि पाठमोरे उभे राहून दोन पायातून कोळसा पाठीमागे ढकलत राहावे लागते. ते करताना हात आणि पाय खूप भरून येतात.
* ** ** ** **
दगडी कोळसा बघितल्यावर मग आम्ही चुना तयार करतात ती भट्टी बघायला गेलो. दूर गावाबाहेर एक चुना बनतो ती भट्टी होती. पान खाताना आणि बांधकाम करताना इतकाच आपला चुन्याशी संबंध येतो पण हा चुना बनतो कसा ? हे बघण्याची उत्सुकता होती. मजूर परभाषिक होते. उत्तर प्रदेश आणि छत्तीसगडवरून आलेले होते.
चुनखडीचे अगदी मोठेमोठे डोंगर असतात तिथून चुनखडी च्या ट्रक भरून आणल्या होत्या आणि ते ढिगारे दुरून दिसत होते त्याच्या शेजारी दगडी कोळश्याचे ढिगारे होते. चुना कसा बनतो ? हे बघितले. चार मोठ्या आकाराच्या ट्रोलीमधून चुनखडीचे दगड आणि एक ट्रोली दगडी कोळसा असे प्रमाण असते. उंचावर असलेल्या भट्टीत ही ट्रोली क्रेनने नेले जातात आणि ओतले जातात. १४०० डिग्री सेल्सियस तापमानात हे मिश्रण भाजले जाते आणि मग त्याचा चुना बनतो. आम्ही वर चढून ती भट्टी बघितली तेव्हा त्या भट्टीजवळ इतक्या आगीत ते मजूर कसे जात असतील ? याची कल्पनाच करवेना. ऐन मी महिन्याच्या त्या विदर्भातील सर्वात तीव्र उन्हात मजूर वेगवेगळी कामे करीत होती. एकीकडे आलेला कोळसाचा ट्रक खाली केला जात होता. दुसरीकडे अगोदर खाली झालेला ट्रक टोकरीने भरून काही महिला तो कोळसा ट्रोलीच्या जवळ नेत होत्या. काही मजूर आलेला चुन्याच्या दगडांचा ट्रक खाली करीत होते तर काही मजूर त्या चुन्याचे दगड त्या ट्रोलीत आणून टाकत होते. काही मजूर ती ट्रोली वर नेणे भट्टीत पाडणे तापमान बघणे अशी कामे करीत होती आणि दुसरीकडे तयार झालेला चुना पोत्यात भरण्याचे काम सुरु होते. मी उत्सुकतेने कामगारांना कोणत्या कोणत्या कामाची किती मजुरी मिळते ? हे विचारत होतो तेव्हा त्यांनी त्या अल्प रकमा सांगत होते.चुना भट्टीच्या खाली तयार झालेला चुना गोणीत भरून उचलण्याची मजुरी ३ रुपये गोणी. एका गोणीत ३० किलो चुना असतो.पैसे मिळावेत म्हणून बिचारे मजूर दिवसाला २०० गोण्या उचलण्याचा प्रयत्न करतात पण मजुरी ५ रुपये करावी असे काही मालकाला वाटत नाही. कोळसा व चुन्याच्या दगडाने ट्रोली भरायचे १०० रुपये मजुरी. २५ टोकरी टाकल्यावर एक ट्रोली भरते व १५ ते २० मजूर एकत्र हे काम करीत राहतात. कोळसा टोकरीत भरून ट्रोली पर्यंत नेण्याचे कष्ट उन्हात बघवत नाहीत. अगोदर तो मोठ्या आकाराचा कोळसा घणाने फोडावा लागतो.मी ते अनुभवायला घन हातात घेवून दोन – तीन घन मारून बघितले तर एक कोळसाही नीट तुटेना तेव्हा त्या कष्टाची कल्पना आली.आणि आपण शारीरिक कष्टापेक्षा बौद्धिक कष्ट श्रेष्ठ म्हणत आपल्या पगाराचे समर्थन करीत राहतो पण शारीरिक कष्ट करून बघितल्यावर त्यातला फोलपणा लक्षात येतो.टोकरी उचकून बघितली तर एका टोकरीचे वजन २० ते २५ किलो असते. ती उन्हात घेवून चालायचे.. इतक्या उन्हात किमान ९ तास ही सर्व कामे केल्यावर दिवसाला ३०० ते ४०० रुपये मिळतात. या मालकाने मजुरांसाठी पक्क्या खोल्या बांधून वीज पाणी उपलब्ध करून दिले होते एवढीच काय समाधानाची गोष्ट होती.
ऐन उन्हाळ्यात पंख्याखाली उन्हाची चर्चा करताना या माणसांच्या वाट्याला येणारे हे अमानुष कष्ट आणि अल्प मोबदला बघून गलबलून येत होत आणि ते बिचारे काम मिळते आहे यानेच समाधानी होते
हेरंब कुलकर्णी
herambkulkarni1971@gmail.com
(हा लेख सकाळ च्या सप्तरंग पुरवणीत ६ ऑक्टोबर रोजी प्रसिद्ध झाला आहे )
khup vidarak!!!
उत्तर द्याहटवा